Υδάτινοι πόροι και λειψυδρία στα Δωδεκάνησα (Also in English)

Στα τελευταία 100 χρόνια, ο κόσμος έχει αλλάξει περισσότερο απ’ ότι στα προηγούμενα δυο χιλιάδες. Ο πληθυσμός της Γης τριπλασιάστηκε και οι απαιτήσεις για νερό πολλαπλασιάστηκαν. Στο μεταξύ, η κλιματική αλλαγή αλλού προκαλεί πλημύρες και καταστροφές και αλλού ξηρασίες και ελλείψεις νερού.

Ζώνη υψηλής πίεσης

Οι βροχοπτώσεις στα Δωδεκάνησα επηρεάζονται από την υποτροπική ζώνη υψηλής πίεσης (subtropical high-pressure zone) που βρίσκεται στην έρημο της Σαχάρας, γύρω από τον τροπικό του Καρκίνου (23,5^ο βόρεια του Ισημερινού) και εμποδίζει τους ανέμους που πνέουν από τον Ατλαντικό που φέρνουν υγρασία και προκαλούν βροχοπτώσεις. Κατά την αρχή της άνοιξης, η  ζώνη υψηλής πίεσης ανεβαίνει βόρεια και το φθινόπωρο αρχίζει να κατεβαίνει νότια.

Γι’ αυτό, στην Ελλάδα οι βροχές αρχίζουν το φθινόπωρο, δυναμώνουν τον χειμώνα, λιγοστεύουν την άνοιξη και σταματούν το καλοκαίρι. Για τον ίδιο λόγο οι ετήσιες βροχοπτώσεις στην Κρήτη ανέρχονται γύρω στα 45 εκατοστά και στην Κέρκυρα φθάνουν τα 90. Όσον αφορά τα Δωδεκάνησα, στην Κάρπαθο ανέρχονται στα 50 εκατοστά και στην Πάτμο ξεπερνούν τα 60.

Τα δάση και οι καλλιέργειες βοηθούν

Παλαιότερα, τα τρία μεγαλύτερα νησιά (Ρόδος, Κάρπαθος, Κως) δεν είχαν πρόβλημα ύδρευσης και άρδευσης. Η Ρόδος, λόγω της έκτασης, των δασών που κάλυπταν τα 35% του νησιού και των εκτεταμένων αγρών που λόγω της καλλιέργειάς τους το έδαφος απορροφούσε το νερό της βροχής. Η πηγή της Νύφης στην Σάλακο κάλυπτε τις ανάγκες της πόλης της Ρόδου.

Η Κως, επίσης, δεν είχε υδρευτικό πρόβλημα, επειδή διέθετε εκτεταμένες πεδινές γεωργικές εκτάσεις που καλλιεργούνταν και στα ορεινά δασώδεις περιοχές.

Η Κάρπαθος το πιο ορεινό και δασοσκέπαστο νησί, φημιζόταν για τις πηγές της που ένας περιηγητής τις εξισώνει με τα καράβια της Κάσου και τους ελαιώνες της Κρήτης: «Κάσος με τα καράβια σου, Κρήτη με τις ελιές σου, Κάρπαθος με τα κρύα νερά και με τις κοπελιές σου».

Πριν από έναν αιώνα το 50% της Καρπάθου καλυπτόταν από πευκοδάση και δάση χαμηλής βλάστησης, και οι αγροί στα πεδινά και στις πλαγιές των βουνών και των λόφων, που στηρίζονταν με ξερολιθιές, καλλιεργούνταν. Η προφορική παράδοση αναφέρει ότι το πευκοδάσος στον Αγρέλλη της Ολύμπου ήταν τόσο πυκνό που από μέσα του δεν μπορούσε να περάσει ούτε φίδι. Το  νερό της βροχής απορροφόταν από  το έδαφος και δημιουργούσε πολυάριθμες μικρές και μεγάλες πηγές, που ικανοποιούσαν τις ανάγκες των κατοίκων του νησιού σε ύδρευση και άρδευση.

Κάθε πρωί και αργά το απόγευμα οι νοικοκυρές πήγαιναν στις πηγές του χωριού να γεμίσουν τα σταμνιά τους για οικιακή χρήση, και όταν ήθελαν να πλύνουν τα ρούχα τους ή να κάμουν μπουγάδα πήγαιναν στην πηγή, που γύρω της υπήρχαν τζάκια και όλα τα απαιτούμενα. Αυτοί που πήγαιναν για δουλειές σε μέρη που δεν υπήρχαν πηγές, έπαιρναν μαζί τους νερό μέσα σε θυλάκια (ασκοί από δέρμα αρνιών και κατσικιών).

Αρκετές από τις πιο σημαντικές πηγές κινούσαν νερόμυλους. Η πηγή της Αρκάσας με ημερήσια ροή 2000 κυβικών μέτρων, κινούσε γύρω στους δεκαπέντε νερόμυλους και πότιζε τα αμπέλια του χωριού, το ίδιο και  η πηγή του Πιτάκου στο Μεσοχώρι και του Ποταμού της Ολύμπου που κινούσαν και αυτές γύρω στους δεκαπέντε νερόμυλους. Η πηγή της Βλύας του Απερίου, στα δυο χιλιόμετρα της διαδρομή της, πότιζε τα αμπέλια και κινούσε πάνω από είκοσι νερόμυλους.

Μέσα στο κάθε χωριό υπήρχε τουλάχιστον μια πηγή για την ύδρευση των κατοίκων και την άρδευση των αμπελιών που βρίσκονταν μέσα στο χωριό. Αρκετές απ’ αυτές τις πηγές εξέρρεαν κάτω από τα θεμέλια εκκλησιών, όπως της Παναγίας στο Όθος, του Σταυρού στις Πυλές και της Παναγίας «Βρυσιανής» στα Μεσοχώρια που αποθανάτισε ο Γιάννης Κατινιάρης:

Τις ομορφιές σου, Βρυσιανή, άλλο χωριό δεν έχει,

Γιατί αστείρευτο νερό στα θέμελά σου τρέχει.

Εκτός από τις πηγές που υπήρχαν μέσα στα χωριά, υπήρχαν πιο πολλές στα μετόχια, που πότιζαν αμπέλια και ορισμένες απ’ αυτές είχαν τόσο πολύ νερό που κινούσαν νερόμυλους.

Από τις πιο γνωστές ήταν του Μερτώνα και του Κατώδιου στο Απέρι, του Ακρωτηριού στις Πυλές (η ροή της ανερχόταν στα 600 κυβικά μέτρα την ημέρα), του Αγίου Παντελέμονα στο Όθος και του Μαστρομηνά στο Μεσοχώρι. Μπροστά σε αρκετές μικρές πηγές έκτιζαν χαβούζα (στέρνα) και όταν γέμιζε την ξεβούλωναν και πότιζαν τα αμπέλια.

Στις πιο άγονες περιοχές έκτιζαν τους λεγόμενους λάκκους, δεξαμενές από κουρασάνι (μείγμα ασβέστη, γύψου, άμμου και κοπανισμένου κεραμιδιού) και μέσα σ’ αυτούς μαζευόταν το νερό που στην περίοδο των βροχών κατέβαινε μέσα από τα ρυάκια. Ένα απ’ αυτά στο Τσουλί της Ολύμπου είχε βάθος 9 μέτρα και πλάτος 5Χ5.

Η κατάσταση στην Κάρπαθο άρχισε να αλλάζει μετά την αποψίλωση των δασών από τις πυρκαγιές και την εγκατάλειψη της γεωργίας. Πολλές πηγές στέρεψαν και αυτές που έμειναν λιγόστεψε η ροή τους.

Δεξαμενές

Τα πιο άγονα νησιά ικανοποιούσαν τις υδρευτικές τους ανάγκες με το νερό της βροχής, που συγκέντρωναν στις δεξαμενές των σπιτιών κατασκευασμένες από κουρασάνι.

Η χωρητικότητα της δεξαμενής εξαρτάτο από το μέγεθος της σκεπής του σπιτιού, γύρω στα 50-100 κυβικά μέτρα και βρισκόταν στο υπόγειο του σπιτιού. Στην Κάσο, στο εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου των Μουσουρέδων έφτιαξαν δεξαμενή και από τότε πήρε το όνομα ο Άη Γιώργης της Βρύσης. Στην Σύμη, από τους πιο γνωστούς κατασκευαστές δεξαμενών ήταν ο Νικόλας Βασιλαράκης, γνωστός ως ο Νικολής ο Καρπάθιος.

Κάθε χρόνο προτού αρχίσουν οι βροχές, αποθήκευαν το νερό που έμενε στην δεξαμενή. Το πρώτο νερό της βροχής το άφηναν να τρέξει για να ξεπλυθούν τα κεραμίδια της σκεπής του σπιτιού από την σκόνη και το χρησιμοποιούσαν στο καθάρισμα της δεξαμενής και για άλλες οικιακές χρήσεις.

Όταν είχε τελειώσει το αποθηκευμένο νερό της προηγούμενης χρονιάς, και στο μεταξύ είχε ανέβη η στάθμη του νερού στη δεξαμενή, σε ένα καλάθι έβαζαν ένα κομμάτι φρεσκοψημένου ασβέστη και με ένα σχοινί το κατέβαζαν μέσα στην δεξαμενή. Άφηναν τον ασβέστη να σβήσει προτού ανεβάσουν το καλάθι με τον σβησμένο ασβέστη. Το σβήσιμο του ασβέστη μέσα στην δεξαμενή απέτρεπε την δημιουργία μικροβίων στο νερό της δεξαμενής.

Με 50-100 κυβικά μέτρα νερού έπρεπε να περάσει ολόκληρη η οικογένεια την χρονιά για όλες τις ανάγκες της, προσπαθώντας να το οικονομούν με κάθε τρόπο. Το απονέρι που έμενε από το πλύσιμο των ρούχων δεν το πετούσαν, το μεταχειρίζονταν για να σφουγγαρίσουν το πάτωμα του σπιτιού και στην συνέχεια με το ίδιο νερό πότιζαν τις αλιτάνες.

Πηγάδια

Εκτός από τις πηγές και τις δεξαμενές αρκετά νησιά αντλούσαν νερό μέσα από τα πηγάδια. Το νερό της βροχής που απορροφάται από την γη αποθηκεύεται στο υπέδαφος και μπορούσε να αντληθεί μέχρι να ανανεωθεί την εποχή των βροχών. Στα Δωδεκάνησα υπήρχαν δυο ειδών πηγάδια. Αυτά που πήγαιναν σε μεγάλο βάθος και έπρεπε να αντληθούν με τροχαλία, και τα αβαθή που μπορούσες να αντλήσεις κατεβαίνοντας από τα σκαλοπάτια.

Γεωτρήσεις

Στο μεταξύ, η καταστροφή των δασών από τις πυρκαγιές και η ελάττωση των καλλιεργειών λιγόστεψε ή και σταμάτησε την ροή των πηγών και παράλληλα η αλλαγή τρόπου ζωής και ο τουρισμός αύξησαν την κατανάλωση του νερού. Ορισμένα νησιά, όπως η Κάρπαθος, Κάλυμνος και Κάσος, βρήκαν ως λύση τις γεωτρήσεις, που όμως, η άντληση δεν έπρεπε να υπερβαίνει την ανανέωση του νερού από τις βροχές.

Στην Λιβύη, για να λύσουν το  υδρευτικό τους πρόβλημα, άρχισαν γεωτρήσεις αντλώντας νερό από το υπέδαφος της Σαχάρας, όπου υπήρχε αποθηκευμένο πριν από χιλιάδες χρόνια. Μετά από ένα διάστημα οι αντλίες σταμάτησαν, επειδή τα αποθέματα, λόγω της έλλειψης βροχών, είχαν εξαντληθεί.

Σε άλλες χώρες, θέλοντας να αυξήσουν την καλλιέργεια σε ορισμένες γεωργικές περιοχές, αντλούσαν περισσότερο νερό απ’ ότι ανανεώνονταν στο υπέδαφος την εποχή των βροχών. Το νερό λιγόστευε, οι γεωτρήσεις πήγαιναν όλο και πιο βαθιά, μέχρι που οι αντλήσεις περιορίστηκαν ή σταμάτησαν.

Στα Δωδεκάνησα, όπου έγιναν γεωτρήσεις, η άντληση υπερέβαινε την ανανέωση του νερού την εποχή των βροχών. Η στάθμη του νερού άρχισε να κατεβαίνει μέχρι που έφθασε κάτω από τη στάθμη της θάλασσας και το αντλούμενο νερό άρχισε να μετατρέπετε σε υφάλμυρο. Στην Κάρπαθο οι γεωτρήσεις μετατοπίστηκαν στο εσωτερικό του νησιού και οι αντλήσεις περιορίστηκαν. Στα άλλα νησιά οι αντλήσεις περιορίστηκαν ή σταμάτησαν.

Φράγματα

Η επόμενη λύση ήταν τα φράγματα. Το 1989 αποπερατώθηκε στην Ρόδο το φράγμα Απολακκιάς για τις αρδευτικές ανάγκες του νησιού, και το 2014 το φράγμα Γαδουρά για τις υδρευτικές ανάγκες της Ρόδου. Απ’ αυτό το φράγμα μεταφέρεται νερό με υδροφόρες στα πιο άγονα νησιά, όπως Σύμη, Χάλκη και Καστελόριζο. Υπό κατασκευή βρίσκεται το φράγμα Κρητηνίας. Η κατασκευή φραγμάτων στα άλλα νησιά δεν είχε την ίδια επιτυχία. Στην Κάρπαθο, το φράγμα Σχοινά που η κατασκευή άρχισε πριν από δυο δεκαετίες για τις υδρευτικές ανάγκες του νησιού, δεν έχει συγκεντρώσει παρά ελάχιστο νερό.

Αφαλάτωση

Η αφαλάτωση ανάγεται στους αρχαίους Έλληνες ναυτικούς που την εφάρμοζαν κατά τον 4^ο π.Χ. αιώνα με την εξάτμιση του θαλασσινού νερού, που την περιγράφει και ο Αριστοτέλης. Επίσης ένας Άραβας συγγραφέας του 8^ου μ.Χ. αιώνα περιγράφει την αφαλάτωση με απόσταξη νερού.

Με την ανάπτυξη της ατμοπλοΐας έγινε αναγκαία μεγάλη ποσότητα νερού για να αποφεύγεται η ταχεία διάβρωση των ατμομηχανών και κατέστησε επιτακτική την αφαλάτωση του θαλασσινού νερού. Στα Δωδεκάνησα ο πρώτος μηχανισμός αφαλάτωσης με ηλιακή θέρμανση τοποθετήθηκε το 1964 στην Σύμη με ημερησία απόδοση μερικών δεκάδων κυβικών μέτρων και επαναλήφθηκε το 1968, και ένα χρόνο αργότερα και στην Νίσυρο.

Τα τελευταία χρόνια η αφαλάτωση γίνεται με την τεχνική της ηλεκτρόλυσης, της αντίστροφης όσμωσης και με άλλες τεχνολογίες, που παράγουν υψηλής ποιότητας νερό σε μεγάλες ποσότητες. Τέτοιες εγκαταστάσεις υπάρχουν σήμερα στα ακόλουθα νησιά με ημερήσια απόδοση σε κυβικά μέτρα: Σύμη 2400 κ.μ., Κάρπαθος 1200 κ.μ., Λειψοί 600 κ.μ., Νίσυρος 400 κ.μ. και Καστελόριζο 400 κ.μ.

Επειδή αυτές οι μέθοδοι απαιτούν μεγάλες ποσότητες ηλεκτρικού ρεύματος, προβλέπεται η τοποθέτηση ανεμογεννητριών που θα τροφοδοτούν με ηλεκτρικό ρεύμα τις εγκαταστάσεις αφαλάτωσης.

---

Water resources and scarcity in the Dodecanese

By Manolis Cassotis

In the last 100 years, the world has changed more than in the previous two thousand. Earth’s population has tripled and the demands for water have multiplied. Meanwhile, climate change is causing floods and disasters in some places and droughts and water shortages in others.

Subtropical high–pressure zone

Rainfall in the Dodecanese is influenced by the subtropical high-pressure zone located in the Sahara Desert, around the Tropic of Cancer (23.5° north of the Equator) and blocks the winds blowing from the Atlantic that bring moisture and cause rainfall. At the beginning of spring, the subtropical high-pressure zone rises northwards and in autumn it begins to descend southwards. For this reason, in Greece the rains begin in autumn, intensify in winter, decrease in spring and stop in summer. For the same reason, the annual rainfall in Crete is around 45 cm and in Corfu it reaches 90 cm. As for the Dodecanese, in Karpathos it reaches 50 cm and in Patmos it exceeds 60.

Forests and crops help

In the past, the three largest islands (Rhodes, Karpathos, Kos) did not have a problem with water supply and irrigation. Rhodes, due to its size, forests that covered 35% of the island and extensive fields that, due to their cultivation, absorbed rainwater. The source of Nyfi in Salakos covered the needs of the city of Rhodes.

Kos also had no water supply problem, it had extensive lowland agricultural lands that were cultivated, and in the mountainous forested areas.

Karpathos, the most mountainous and forested island, was famous for its springs, which one traveler equated with the ships of Kasos and the olive groves of Crete: “Kasos with your ships, Crete with your olive groves and Karpathos with its cold waters springs and with your maidens.”

A century ago, 50% of Karpathos was covered by pine forests and low-growing forests, and the fields in the lowlands and on the slopes of the mountains and hills, which were supported by dry stone walls, were cultivated. Oral tradition states that the pine forest in Agrelli of Olympus was so dense that not even a snake could pass through. Rainwater was absorbed by the ground and created numerous small and large springs, which satisfied the needs of the island’s inhabitants for water supply and irrigation.

Every morning and late afternoon, housewives went to the village springs to fill their pitchers for domestic use, and when they wanted to wash their clothes or do laundry, they went to the spring, where there were fireplaces and all the necessary facilities. Those who went in fields where there were no springs, took water with them in pouches (sacks made of lamb and goat skin).

Several of the most important springs powered watermills. The Arkasa spring, with a daily flow of 2000 cubic meters, powered around fifteen watermills and irrigated the village’s fields, as did the Pitakou spring in Mesochori and the Olympos River, which also powered around fifteen watermills. The Vlya spring of Aperi, two kilometers along its route, irrigated the fields and powered over twenty watermills.

Within each village there was at least one spring for the water supply of the inhabitants and the irrigation of the fields located within the village. Several of these springs flowed under the foundations of churches, such as the Virgin Mary in Othos, the Cross in Pyles and the Virgin Mary “Vrysiani” in Mesochoria, immortalized by Yannis Katiniaris (in free trsanslation):

No other village has your beauty, “Vrysian”,

Because endless water flows through your foundations.

In addition to the springs that existed in the villages, there were more in the suburbs, which irrigated fields and some of them had so much water that they powered watermills. Among the most famous were those of Mertona and Katodio in Aperi, Akrotiri in Pyles (its flow amounted to 600 cubic meters per day), Saint Panteleimon in Othos and Mastrominas in Mesochori. In front of several small springs, a cistern was built and when it was filled, was drained to water the vineyards.

In the most arid areas, they built the so-called pits, tanks made of kurasani (mixture of lime, gypsum, sand and beaten tile) and in them the water that came down from the streams during the rainy season was collected. One of these in Tsouli of Olympus was 9 meters deep and 5X5 wide.

The situation in Karpathos began to change after the deforestation by fires and the abandonment of agriculture. Many springs dried up and those that remained had a reduced flow.

Cisterns

The most barren islands satisfied their water needs with rainwater, which they collected in the cisterns of the houses made of kourasani. The capacity of the cistern depended on the size of the roof of the house, around 50-100 cubic meters located in the basement. In Kasos, in the chapel of Saint George of Mousouredes they built a cistern and from then on it took the name Saint George of the Fountain. In Symi, one of the most famous cistern builders was Nicholas Vasilarakis, known as Nicholas the Karpathian.

Every year before the rain began, they would store the water that remained in the cistern. The first rainwater would be let run off to wash the dust off the roof tiles of the house and used it to clean the cistern and for other household purposes.

When the previous year’s stored water was finished, and in the meantime the water level in the cistern had risen, a piece of freshly baked lime was placed in a basket and lowered into the cistern with a rope. The lime was allowed to slake before the basket with the slaked lime was lifted up. The slaking of lime in the cistern prevented the formation of microbes in the water in the cistern.

With 50-100 cubic meters of water, the entire family had to spend the year for all their needs, trying to save it in every way. The water left over from washing clothes was not thrown away, it was used to mop the floor and then water the flowers with the same water.

Wells

In addition to springs and cisterns, many islands pumped water from wells. Rainwater absorbed by the ground was stored underground and could be pumped until it was renewed during the rainy season. In the Dodecanese there were two types of wells. Those that went to great depths and had to be pumped with a pulley, and the shallow ones that could reach the water by going down the steps.

Drilling

Meanwhile, the destruction of forests by fires and the reduction of crops reduced or even stopped the flow of springs, and at the same time, the change in lifestyle and tourism increased water consumption. Some islands, such as Karpathos, Kalymnos and Kasos, found a solution in drilling, but the pumping should not exceed the renewal of water from the rains.

In Libya, to solve their water problem, they started drilling wells to pump water from the subsoil of the Sahara, where it had been stored for thousands of years. After a while, the pumps stopped because the reserves, due to the lack of rain, had been exhausted.

In other countries, wanting to increase cultivation in certain agricultural areas, they pumped more water than was renewed underground during the rainy season. The water became scarcer, the wells went deeper and deeper, until the pumping was limited or stopped.

In the Dodecanese, where drilling was carried out, pumping exceeded the renewal of water during the rainy season. The water level began to drop until it reached sea level, and the pumped water began to turn into brackish water. In Karpathos, drilling was shifted to the interior of the island and pumping was limited. On the other islands, pumping was limited or stopped.

Dams

The next solution was dams. In 1989, the Apolakkia dam was completed on Rhodes for the island’s irrigation needs, and in 2014, the Gadoura dam for the water supply needs of Rhodes. From this dam, water is transported by aquifers to the more arid islands, such as Symi, Chalki and Kastelorizo. The Kritinia dam is under construction. The construction of dams on the other islands has not had the same success. In Karpathos, the Schina dam, whose construction began two decades ago for the island’s water supply needs, has only collected a small amount of water.

The next solution was dams. In 1989, the Apolakkia dam was completed on Rhodes for the island’s irrigation needs, and in 2014, the Gadoura dam for the water supply needs of Rhodes. From this dam, water is transported by aquifers to the more arid islands, such as Symi, Chalki and Kastelorizo. The Kritinia dam is under construction. The construction of dams on the other islands has not had the same success. In Karpathos, the Scoina dam, whose construction began two decades ago for the island’s water supply needs, has only collected a small amount of water.

Desalination

Desalination dates to ancient Greek sailors who practiced it in the 4^th century BC by evaporating seawater, which was also described by Aristotle. An Arab writer from the 8^th century AD also describes desalination by distilling water.

With the development of steam navigation, a large amount of water became necessary to avoid rapid corrosion of steam engines and made desalination of seawater imperative. In the Dodecanese, the first solar-heated desalination mechanism was installed in 1964 in Symi with a daily output of a few dozen cubic meters and was repeated in 1968, and a year later in Nisyros.

In recent years, desalination has been carried out using the technique of electrolysis, reverse osmosis and other technologies, which produce high-quality water in large quantities. Such facilities currently exist on the following islands with a daily output in cubic meters: Symi 2400 km, Karpathos 1200 km, Lipsi 600 km, Nisyros 400 km and Kastelorizo ​​400 km. Because these methods require large amounts of electricity, it is planned to install wind turbines that will supply the desalination facilities with electricity.