Γράφει η Έλενα Ντάκουλα *
Τα Εξάρχεια μέσα από την ιστορία τους: Πώς πήραν το όνομά τους, ποιοι έζησαν εκεί, χαρακτηριστικά κτίρια και γκράφιτι και ο «επαναστατικός» τους χαρακτήρας.
Τα Εξάρχεια είναι μία από τις πιο παλιές, μεσοαστικές και όμορφες συνοικίες της Αθήνας με αρχιτεκτονικό πλούτο και ιδιαίτερο πολιτιστικό και πολιτικό ενδιαφέρον. Όμως, τα Εξάρχεια είναι και πολλά άλλα. Είναι μία γειτονιά αυθεντική, ζωντανή, νεανική, μποέμ, εκκεντρική, εναλλακτική, πολυπολιτισμική, ανήσυχη, πολυδιάστατη, ανυπότακτη. Είναι μία γειτονιά παρεξηγημένη δικαίως και αδίκως.
Είναι μία γειτονιά αποκαλούμενη «άβατο», «γαλατικό χωριό», στέκι αναρχικών ή περιθωριακών. Είναι μία γειτονιά διακίνησης ιδεών, όπου πολλές, διαφορετικές πολιτικές απόψεις συνυπάρχουν με το έντονο αίσθημα της συλλογικότητας και αλληλεγγύης που διαθέτουν οι κάτοικοί της. Είναι μία γειτονιά που άλλοι την λατρεύουν και άλλοι την μισούν και την φοβούνται. Είναι μία γειτονιά που περικλείεται από χώρους πολιτισμού (Αρχαιολογικό Μουσείο, Πνευματικό Κέντρο Αθηνών), εκπαιδευτικά ιδρύματα (Νομική Σχολή, Πολυτεχνείο, Γαλλικό Ινστιτούτο, Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, Ελληνοαμερικανική Ένωση, Εθνική Βιβλιοθήκη, Ακαδημία, Πανεπιστήμιο) και διαθέτει οάσεις πρασίνου (λόφος του Στρέφη και το αυτοδιαχειριζόμενο πάρκο της οδού Ναυαρίνου).
Είναι μια γειτονιά που οι κάδοι απορριμμάτων συχνά φιλοξενούν περισσότερες μολότοφ παρά σκουπίδια και κάθε λίγο και λιγάκι γίνονται λαμπάδα. Είναι μία γειτονιά που λειτουργεί σαν χώρος εκτόνωσης ετερόκλητων στοιχείων από άλλες περιοχές της Αθήνας, γεγονός που δημιουργεί τεράστια προβλήματα στους κατοίκους της. Είναι μία γειτονιά με έντονη την παρουσία της αστυνομίας στα πέριξ αυτής.
Είναι μία γειτονιά που αγαπά το διάβασμα, τη μουσική, το θέατρο και γεμάτη με παλαιά αλλά και σύγχρονα βιβλιοπωλεία, πολλούς εκδοτικούς οίκους, καταστήματα με σπάνιους δίσκους βινυλίου και ρετρό κιθάρες, ωδεία, δραματικές σχολές, και μικρές μουσικές σκηνές. Είναι μία γειτονιά cult με «μυστικά», κρυμμένα στέκια, μικροσκοπικά μπαράκια και bistro, λογοτεχνικά καφέ, ψαγμένα εστιατόρια αλλά και φτηνά διαχρονικά μαγέρικα με μαμαδίστικο φαγητό, μέσα σε κήπους ή αυλές. Είναι μία γειτονιά με την πιο πλούσια και γοητευτική λαϊκή αγορά της Αθήνας, που μοιάζει με πίνακα ζωγραφικής.Είναι μία γειτονιά που έχει καταφέρει να επισκιάσει την πανέμορφη Νεάπολη, με την οποία συνορεύει, με πολύ κόσμο να νομίζει πως πρόκειται για την ίδια συνοικία όταν περπατάει στα δρομάκια που τις γεφυρώνουν.
Τίποτα όμως από τα παραπάνω δεν την προσδιορίζει επακριβώς και εξ’ ολοκλήρου, αλλά όλα αυτά μαζί διαμορφώνουν την εικόνα της και την αντίληψη που κυριαρχεί για αυτή την περιοχή που εξάπτει την φαντασία και είναι ιδιαίτερα ελκυστική για τη νεολαία, επενδυτές, επαγγελματίες, φοιτητές, καλλιτέχνες, τουρίστες.
Παλιά η περιοχή ονομαζόταν «Πιθαράδικα», λόγω των εργαστηρίων κατασκευής πιθαριών από πηλό, που υπήρχαν εκεί και προμηθεύονταν την πρώτη ύλη από τον λόφο του Στρέφη. Τα Εξάρχεια, σύμφωνα με τον ΦΕΚ 80, Τεύχος Δ, 04/02/1988 ορίζονται ως Συνοικία 5, του 1ο Διαμερίσματος του Δήμου Αθηναίων, με την ονομασία “Μουσείο – Εξάρχεια – Νεάπολη”. Ορίζονται από την οδό Πανεπιστημίου μέχρι την οδό Καλλιδρομίου, με τελευταίο σύνορο την Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Βρίσκονται δυτικά της συνοικίας της Νεάπολης, με την οδό Χαριλάου Τρικούπη (πρώην Πινακωτών) ν’ αποτελεί το μεταξύ τους σύνορο. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι στα μέσα του 19ου αιώνα η γειτονιά της Νεάπολης ήταν η προς βορράν (αυθαίρετη) επέκταση της πόλης της Αθήνας, αρκετά απομακρυσμένη από τα όρια της παλιάς πόλης, έμοιαζε με προάστιο και γι’ αυτό τον λόγο όταν η περιοχή εντάχθηκε το 1865 στο σχέδιο πόλης, ένας από τους κεντρικούς της δρόμους, η μετέπειτα Εμμανουήλ Μπενάκη, ονομάστηκε οδός Προαστίου.
Τα τοπωνύμια «Πευκάκια» και «Εξάρχεια» προέκυψαν στις αρχές του 20ού αιώνα και αναφέρονται σε περιοχές της συνοικίας της Νεάπολης. Τα «Εξάρχεια», στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη 1929, αναφέρονται ως τοποθεσία των Αθηνών εν τη συνοικία της Νεαπόλεως και όπως λέγεται, το όνομα αυτό οφείλεται σ’ έναν έμπορο από την Κόνιτσα, τον Βασίλειο Έξαρχο, που διατηρούσε στις αρχές της δεκαετίας του 1880 ένα παντοπωλείο στη συμβολή των οδών Θεμιστοκλέους & Σολωμού. Αργότερα έφτιαξε δίπλα και άλλα «μαγαζεία» (καπνοπωλείο, μαγέρικο, φούρνο), τα οποία ήταν γνωστά για τις φθηνές τιμές των προϊόντων τους. Το πολυκατάστημα «Εξάρχεια» γκρεμίστηκε το 1969 και στη θέση του οικοδομήθηκε το ξενοδοχείο «Εξάρχειον».
Εκτός από τα σπίτια, υπήρχαν μάντρες που ήταν καρβουνιάρικα και πουλούσαν βαρελίσιο κρασί καθώς και συνοικιακά καταστήματα, ταβερνάκια και καφενεία, που εξυπηρετούσαν την γειτονιά, πολλά εκ των οποίων θυσιάστηκαν, με την πάροδο των χρόνων, στον βωμό της ανάπλασης και του εκσυγχρονισμού. Στην δε οδό Γραβιάς και τα γύρω δρομάκια ήταν συγκεντρωμένοι οίκοι ανοχής (νόμιμοι ή παράνομοι) που λειτουργούσαν υπό την επίβλεψη μίας «Μαμάς». Μία από ιερόδουλες που άφησε εποχή, όχι μόνο για τις «υπηρεσίες» της προς το ανδρικό φύλο αλλά για την καλλιέργειά της, το φιλανθρωπικό της έργο, την αρωγή της στην Αντίσταση και για το τραγικό της τέλος το 1991 (βρέθηκε δολοφονημένη στο σπίτι της, στην οδό Μάρκου Ευγενικού) ήταν η Ρωσίδα Γαβριέλλα Ουσάκοβα. Όσο για τις γυναίκες που επιθυμούσαν να διακόψουν μία ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη κατέφευγαν στην ξακουστή σ’ όλη την Αθήνα μαία, την Ανθή Στεργίου. Λέγεται δε ότι έβαζε τα ασχημάτιστα έμβρυα μέσα σε γυάλινα μπουκάλια και τα έθαβε στην αυλή ενός σπιτιού της περιοχής.
Η ίδρυση και εγκατάσταση σχολών όπως της Νομικής (1880), του Πολυτεχνείου (1873) και του Χημείου (1890), κατέστησαν την περιοχή πόλο έλξης φοιτητών, καλλιτεχνών και διανοούμενων (Ηλίας Βενέζης, Νικόλαος Γύζης, Κώστας Καρυωτάκης, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Στρατής Μυριβήλης, Γρηγόρης Ξενόπουλος, Κωστής Παλαμάς, Νίκος Σκαλκώτας, Γεώργιος Σουρής, Γιαννούλης Χαλεπάς, Αλεξ. Φιλαδελφεύς, Δημήτρης Φιλιππότης, κ.ά), δίνοντάς της έναν μποέμ αλλά και «επαναστατικό» χαρακτήρα. Σε πολλά δε κείμενα αυτών γίνονται αναφορές και όμορφες περιγραφές της περιοχής τα χρόνια που την έζησαν οι ίδιοι, είτε ως φοιτητές ή λογοτέχνες, είτε μέσω των ηρώων τους.
Οι φοιτητές από την επαρχία έψαχναν στέγη στην Νεάπολη, όπου ζούσαν είτε σαν εργένηδες, είτε σαν οικότροφοι σε δωμάτια σπιτιών αθηναϊκών οικογενειών τα οποία η σπιτονοικοκυρά τα είχε επιπλωμένα με τα απολύτως απαραίτητα. Σε μία σοφίτα της οδού Μεθώνης 30 έγραψε το 1936 ο νεαρός Γιάννης Ρίτσος, ένα από τα γνωστότερα ποιήματά του, τον «Επιτάφιο», εμπνευσμένο από την εικόνα μίας μητέρας που θρηνούσε το σκοτωμένο παιδί της, στα επεισόδια του Μαϊου του 1936, στη Θεσσαλονίκη.
Στην συνοικία αυτή έγιναν οι πρώτες εξεγέρσεις και διαδηλώσεις φοιτητών, όπως τα Σκιαδικά (1859), τα Ευαγγελικά (1901) και κατά την πάροδο των χρόνων ακολούθησαν πολλά γεγονότα που σημάδεψαν την πρόσφατη ιστορία του τόπου μας. Δύο πολύ σημαντικά μεταξύ αυτών είναι η ίδρυση του ΕΑΜ, σ’ ένα σπίτι της οδού Μαυρομιχάλη και η μεγάλη σύγκρουση μεταξύ διαδηλωτών Αθηναίων και κατακτητών, στην γωνία των οδών Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας, στις 5 Μαρτίου 1943, για το διάταγμα περί πολιτικής επιστράτευσης Ελλήνων πολιτών, που θα στέλνονταν στην Γερμανία, ως εργάτες στα πολεμικά εργοστάσια των Ναζί. Το κόστος αίματος ήταν βαρύ, αλλά το διάταγμα ακυρώθηκε!!!
Στη διάρκεια των Δεκεμβριανών, η πλατεία Εξαρχείων και πολλές πολυκατοικίες γύρω απ’ αυτήν, όπου μέσα τους οχυρώνονταν οι αριστεροί, έγινε θέατρο σφοδρών συγκρούσεων μεταξύ Βρετανών και δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Τότε αρκετά κτίρια καταστράφηκαν ολοσχερώς, αλλά ευτυχώς υπάρχουν αρκετά που, αν και υπέστησαν ζημιές παραμένουν στη θέση τους, όπως η εμβληματική πολυκατοικία Μιχαηλίδη (Στουρνάρη και Ζαϊμη 1), αξιόλογο δείγμα του ριζοσπαστικού μοντερνισμού στη μεσοπολεμική Αθήνα.
Τα χρόνια της Χούντας, στο Μέγαρο Λογοθετόπουλου (Μπουμπουλίνας 18), (κτίστηκε ως ιδιωτική κλινική του ιατρού Κων/νου Λογοθετόπουλου, αργότερα λειτούργησε ως ξενοδοχείο με την επωνυμία «White House», από το 1932 έως το 1935 στέγασε τη Στρατιωτική Σχολή Αθηνών, κατά τη διάρκεια της Κατοχής το Υπουργείο Εργασίας), στεγάστηκε η Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφάλειας Πόλεως και στο πλυσταριό της ταράτσας βασανίστηκαν φρικτά εκατοντάδες αντιφρονούντες, μεταξύ αυτών ο Ανδρέας Λεντάκης και ο Μίκης Θεοδωράκης, με το τραγούδι του, το «Σφαγείο», ν’ αναφέρεται σ’αυτό το κολαστήριο. Το κτίριο κατεδαφίστηκε στη δεκαετία του 1970 και στη θέση του έχει κτιστεί μία μοντέρνα πολυκατοικία.
Μετά την κατάληψη της Νομικής, την εξέγερση του Πολυτεχνείου, τα γεγονότα της 17ης Νοεμβρίου 1973 αλλά και κατά την διάρκεια της μεταπολίτευσης, η συνοικία πολιτικοποιείται έντονα, συγκεντρώνοντας μεταξύ άλλων, αναρχικές ομάδες οι οποίες συχνά προκαλούν επεισόδια, ζημιές, βανδαλισμούς και φασαρίες.
Η γειτονιά, από τα πρώτα χρόνια που κατοικήθηκε, διέθετε φιλολογικά καφενεία – τόποι συνάντησης των διανοούμενων («Μαύρος Γάτος», «Κοραής», «Βύρων», το καφενείο του Καρατζά, το καφενείο του Μπανίκα), το πρώτο βιβλιοπωλείο της περιοχής (το «Ακαδημαϊκόν»- έτος ίδρυσης 1889), έναν από τους πρώτους εκδοτικούς οίκους («Γκοβότσης»), κινηματογράφους («Βοξ», «Αλφαβίλ», «Παναθήναια») και θέατρα (Θέατρο Νεαπόλεως, Θέατρο «Πευκάκια», Θέατρον «Πικ-Νικ» Εξαρχείων κά) και δικαίως την αποκαλούσαν «Quartier Latin» των Αθηνών. Πολλά έντυπα και περιοδικά ξεκίνησαν και είχαν την έδρα τους σε κτίρια της συνοικίας («Ο Νουμάς», έντυπο των δημοτικιστών, ο σατυρικός «Ρωμιός», «Ο Μαύρος Γάτος» κά). Το δε σαλόνι του Σουρή, ο οποίος συνεχώς μετακόμιζε – πάντα όμως στη ίδια περιοχή – θεωρείτο το γνωστότερο και δημοκρατικότερο της Αθήνας της εποχής. Μία φιλολογική βραδιά στο εν λόγω σαλόνι απεικονίζει η ελαιογραφία του Γεωργίου Ροϊλλού «καθ ην παρίσταται ο ποιητής Προβελέγγιος αναγιγνώσκων εις το σαλόνι του Σουρή το έργο του “Ο Νικηφόρος Φωκάς” προς τους ποιητάς Γ. Σουρή, Κ. Παλαμά, Ι. Πολέμη, Σ. Στρατήγη και Γ. Δροσίνη».
Γείτονας με τους ανθρώπους των γραμμάτων και τεχνών υπήρξε ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης, ο οποίος έμεινε με την αδελφή του Σοφία, από το 1883 και για δώδεκα χρόνια, σε μία τριώροφη οικία στη συμβολή των οδών Μαυρομιχάλη & Ακαδημίας 54.
Η συνοικία ήταν ιδιαίτερα ελκυστική και για τους ανθρώπους του θεάτρου και του κινηματογράφου. Σε μια μικρή κάμαρα της οδού Ζωοδόχου Πηγής 9, ξεκίνησε στα χρόνια της Κατοχής, η πορεία του Θεάτρου Τέχνης από τον Κάρολο Κουν. Γύρω από την οδό Θεμιστοκλέους ήταν εγκατεστημένες πολλές εταιρείες της χρυσής εποχής του ελληνικού κινηματογράφου, με το «Μέγαρο της Εβδόμης Τέχνης» στην οδό Ακαδημίας 96-100 να κατακλύζεται καθημερινά από ηθοποιούς, παραγωγούς κα ανθρώπους του θεάματος.
Δρόμοι, σπίτια και ταβέρνες αποτέλεσαν σκηνικά γνωστών ταινιών, όπως η διασταύρωση των οδών Καλλιδρομίου, Οικονόμου και Ιουστινιανού, όπου γυρίστηκε η τελευταία σκηνή της θρυλικής «Στέλλα» και ακούστηκε η ατάκα που άφησε εποχή: «Φύγε, Στέλλα, κρατάω μαχαίρι». Και λίγο πιο κάτω, στην ταράτσα του εμβληματικού αλλά ερειπωμένου πύργου “ΑΙΟΛΟΣ” (Καλλιδρομίου 78), παίχτηκε η τελευταία πράξη της δραματικής ταινίας “Ναι μεν αλλά” του Π. Τάσσιου (1972). Στη ταβέρνα του «μπάρμπα-Γιάννη» (μία από τις ελάχιστες ιστορικές ταβέρνες που απομένουν στα Εξάρχεια, πρόσφατα ανακαινισμένη), ο Ορέστης Μακρής μεγαλουργούσε στον ρόλο του “Μεθύστακα”, στην ομώνυμη ταινία του Γ. Τζαβέλλα (1950).
Εξαρχιώτες ήταν η Μίνα και ο Αλέξης, οι ερωτευμένοι πρωταγωνιστές της πρώτης ταινίας του Μιχάλη Κακογιάννη, «Κυριακάτικο Ξύπνημα», με την Έλλη Λαμπέτη και τον Δημήτρη Χόρν στους αντίστοιχους ρόλους και πολλά πλάνα των Εξαρχείων του 1953.
Ένα από τα χαρακτηριστικά της περιοχής των Εξαρχείων είναι τα γκράφιτι, τα διάφορα συνθήματα γραμμένα παντού, καθώς και οι πολλές αφίσες κολλημένες στους τοίχους και στις κολώνες, μέσω των οποίων γίνεται ενημέρωση ή κάλεσμα σε συγκεντρώσεις, διαδηλώσεις, εκδηλώσεις διαμαρτυρίες κλπ. Πολλά γκράφιτι είναι εκπληκτικά, όπως η «Ζούγκλα» του Alex Martinez (Σολωμού και Σουλτάνη) ή το «Νο Land for the Poor» του WD (Εμμανουήλ Μπενάκη) και θεωρούνται έργα τέχνης , άλλα όμως – τα tagging – μπορούν να χαρακτηριστούν απλώς σαν μουντζούρες που ρυπαίνουν ανεπανόρθωτα τις προσόψεις των κτιρίων με τη δικαιολογία ενός τάχα εφήμερου ξεσπάσματος.
Στην πλατεία Εξαρχείων βρίσκεται η περίφημη εξαώροφη μεσοπολεμική Μπλε Πολυκατοικία, αντιπροσωπευτικό δείγμα του μοντερνισμού, η οποία κτίστηκε το 1933 στη θέση του καφενείου του Σταυροπιερράκου για τον επιχειρηματία Κωστή Αντωνόπουλο, σε σχέδια του Κυριακούλη Παναγιωτάκου. Το μπλε του κοβαλτίου χρώμα για τις εξωτερικές επιφάνειες, χάρη στο οποίο έγινε γνωστή ως η «Μπλε Πολυκατοικία», ήταν επιλογή του ζωγράφου Σπύρου Παπαλουκά, ο οποίος είχε συμμετέχει στη διακόσμηση της.
Ο αρχιτέκτονας είχε χρησιμοποιήσει στα σχέδιά του στοιχεία από την αρχιτεκτονική των πλοίων και αυτό φαίνεται από τα κοίλα τόξα πάνω στις πόρτες, που μοιάζουν με φινιστρίνια. Στο δώμα, εκτός από τους βοηθητικούς χώρους, δημιουργήθηκε ένα εντευκτήριο για τους ενοίκους, που τους έδινε την ευκαιρία για συναναστροφές, υπόδειγμα συνδυασμού συμβίωσης και κοινωνικής ζωής.
Η πολυκατοικία αυτή είχε εντυπωσιάσει και τον αρχιτέκτονα και διακοσμητή Λε Κορμπυζιέ, όταν την είδε μισοτελειωμένη, κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα και λέγεται ότι χάραξε σε τοίχο της εισόδου μία φράση: “c’est tres beau” (είναι πολύ ωραία).
Κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η πολυκατοικία υπήρξε κέντρο αντικατασκοπίας. Στέγασε την αντιστασιακή οργάνωση «Μίδας 614» και το επιτελείο του αξιωματικού Μ. Τσιγάντε, τα δε υπόγεια χρησιμοποιήθηκαν ως καταφύγιο για απόκρυψη και φυγάδευση μελών της. Κατά τα Δεκεμβριανά κινδύνευσε τρεις φορές ν’ ανατιναχθεί από μαχητές της ΕΛΑΣ.
Μεταξύ άλλων, πολλοί άνθρωποι της πολιτικής, των γραμμάτων και τεχνών υπήρξαν κάτοικοι της Μπλε Πολυκατοικίας, όπως ο Ρένος Αποστολίδης, η Σοφία Βέμπο, ο Φρέντυ Γερμανός, ο Λεωνίδας Κύρκος, ο Αλέξης Μινωτής και η Κατίνα Παξινού, ο Μίμης Τραϊφόρος, ο Δημήτρης Χόρν κά.
Την γνωριμία του με τον Δημήτρη Χόρν χρησιμοποίησε ο ήρωας του Μενέλαου Λουντέμη, στο διήγημά του «Χαμόγελα σε πληγωμένα χείλη» και πήγε να του ζητήσει μία οποιαδήποτε δουλειά. Μέσα απ’ αυτή την επίσκεψη περιγράφεται με χιούμορ η μπλε πολυκατοικία. «Κάθεται εκεί κατά τα Εξάρχεια, σε μία αρλεκίνικη οκέλα (προπολεμική πολυτελής πολυκατοικία), μπογιατισμένη παρδαλά, που μοιάζει με υπερωκεάνιο. Είναι τόση πολυτέλεια εκεί που βουϊζουν τ’ αφτιά μου. Ο θυρωρός καμαρώνει σαν ναύαρχος». Αρκετές δε σκηνές από την ταινία «Ζηλιαρόγατος» (1956) γυρίστηκαν στα εσωτερικά της Μπλε Πολυκατοικίας.
Στο ισόγειο της λειτούργησε για πολλά χρόνια ο πολυχώρος του καφε-ζαχαροπλαστείου «Φλοράλ», όπου διοργανώνονταν συχνά πολιτιστικές δράσεις, όπως παρουσιάσεις βιβλίων, συζητήσεις και live εμφανίσεις με μικρά σχήματα καλλιτεχνών.
Απέναντι, βρίσκεται ο θερινός κινηματογράφος BOΞ, ένας από τους παλαιότερους της Αθήνας, ο οποίος εγκαινιάστηκε τον Ιούνιο του 1938 με την ταινία «Η Κυρία με τας Καμελίας» και το 1997 κηρύχθηκε διατηρητέος.
Περπατώντας στους δρόμους, πεζόδρομους και δρομάκια των Εξαρχείων, όπως στην Ερεσσού με τα διώροφα αρχοντικά, στην Οικόνομου με τα νεοκλασικά με τα γερμανικά παραθυρόφυλλα, στη Βαλτετσίου, στη Μεθώνης, στη Ζωοδόχου Πηγής, στη Ζαϊμη, ο διαβάτης εντυπωσιάζεται από την θεατρικότητα που κυριαρχεί, από την πολυφωνία και πολυγλωσσία των αρχιτεκτονικών ρυθμών, αλλά και τα κατάλοιπα της αστικής ζωής που ξεπηδούν μέσα από αρκετά εγκαταλελειμμένα, ή μισογκρεμισμένα σπίτια. Τα κτίρια, νεοκλασικά, προπολεμικά – οι οκέλες, μεσοπολεμικά, μοντέρνα αφηγούνται την οικιστική και αρχιτεκτονική διαδρομή της συνοικίας αλλά και της νεότερης Ελλάδας γενικότερα.
Στην πρόσοψη ενός ανακαινισμένου κτιρίου της οδού Μαυρομιχάλη 85, πάνω από την πόρτα, διακρίνεται πάνω από την πόρτα η μπλε μεταλλική ταμπέλα της Αδριατικής Ασφαλιστικής Εταιρείας «Εν Τεργέστη» (1838), (ιταλική ασφαλιστική εταιρεία που ιδρύθηκε το 1838 στην Τεργέστη), η οποία μέχρι την ίδρυση της “Εθνικής” (1891) ήταν ο πρώτος πυρασφαλιστικός φορέας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.
Η οδός Θεμιστοκλέους, η οποία ξεκινά από την οδό Πανεπιστημίου και καταλήγει στην οδό Καλλιδρομίου, στις ρίζες του λόφου του Στρέφη, είναι η ζωτική αρτηρία των Εξαρχείων, με διαφορετικά χαρακτηριστικά ανά τετράγωνο, όπου συνυπάρχουν αρμονικά κτίρια διαφορετικών εποχών και λειτουργιών (εμπορικά μαγαζιά, βιβλιοπωλεία, μπαράκια, θέατρο, φούρνοι, ζαχαροπλαστεία, κατοικίες).
«Θεμιστοκλέους 33» ήταν ο τίτλος του δίσκου 33 στροφών που κυκλοφόρησε το 1964, με ορχηστρικά του Σταύρου Ξαρχάκου και σαν εξώφυλλο είχε το πατρικό σπίτι του συνθέτη που βρισκόταν στην εν λόγω διεύθυνση, όμορφα ζωγραφισμένο από τον Γιάννη Τσαρούχη. Δύσκολα μπορεί σήμερα κάποιος να φανταστεί ότι μία πολυκατοικία στη συμβολή των οδών Θεμιστοκλέους 7 & Γαμβέτα είχε χρησιμοποιηθεί για να στεγάσει από το 1945 έως το 1947 γυναικείες φυλακές.
Τα χρόνια της κατοχής κυκλοφορούσε στην περιοχή μία ελληνίδα κατάσκοπος, η Αυγουστίνα, η οποία έδρασε με το ψευδώνυμο «Ροζαλία». Συνελήφθη το 1943 και καταδικάστηκε σε θάνατο για περίθαλψη και απόκρυψη Βρετανών κατασκόπων και Ελλήνων αντιστασιακών. Απ’ αυτήν δανείστηκε την ονομασία της η ομώνυμη ιστορική ταβέρνα, στην οδό Βαλτετσίου.
Ένας από τους πιο όμορφους δρόμους των Εξαρχείων είναι η οδός Καλλιδρομίου, η οποία οφείλει το όνομά της στους αγώνες του Αθ. Διάκου στο όρος Καλλίδρομο και αποτελεί τη «συνοριακή γραμμή” με την Νεάπολη. Εκτός από τη διάσημη λαϊκή αγορά που στήνεται εκεί κάθε Σάββατο, αγαπημένος τόπος συνάντησης των κατοίκων της περιοχής και όχι μόνο, διαθέτει μερικά διαχρονικά στέκια, όπως το ιστορικό Καφενείο η “Μουριά”, που λειτουργεί από το 1915, ή το εστιατόριο “Άμα Λάχει στης Νεφέλης” που στεγάζεται σ’ ένα πανέμορφο νεοκλασικό με υπέροχη αυλή, πρώην δημοτικό σχολείο Εξαρχείων.
Ένα μαγαζάκι στον αριθμό 55 της Καλλιδρομίου, είχε μετατραπεί στον «Χώρο Προετοιμασίας» του Νικολάου Άσιμου (1949-1988), του αντισυμβατικού καλλιτέχνη, ο οποίος άφησε εποχή με τους στίχους και τα τραγούδια του, τις αυτοσχέδιες παραστάσεις που έδινε στον δρόμο, τα προβλήματά του με τον νόμο αλλά και την ψυχική του υγεία τα οποία τον οδήγησαν σε αυτοκτονία στην ηλικία των 39 ετών.
Στον αριθμό 12 της οδού, βρίσκεται από το 1983 το πολυσυζητημένο και πολύπαθο αστυνομικό τμήμα της συνοικίας.
Ένα από τα γνωστά ιδιωτικά σχολεία της Αθήνας, η «Ιόνιος Σχολή», (έτος ίδρυσης 1908) στο οποίο φοίτησαν μεταξύ άλλων ο λογοτέχνης Κώστας Καρυωτάκης, η συγγραφέας Λότη Πέτροβιτς Ανδρουτσοπούλου, η τραγουδίστρια Φλέρυ Νταντωνάκη, λειτούργησε μέχρι το 1961 στην οικία Γενναδίου (Ακαδημίας & Ζωοδ. Πηγής), κτίριο το οποίο κατεδαφίστηκε το 1972 και στη θέση του οικοδομήθηκε το μέγαρο του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους.
Επίσης, το «Βαρβάκειο» Λύκειο, αμέσως μετά την καταστροφή του από φωτιά, το 1944 και για 38 χρόνια, μέχρι να εγκατασταθεί σε ιδιόκτητο κτίριο στο Ψυχικό, μεταφέρθηκε από την οδό Αθηνάς και φιλοξενήθηκε σε διάφορα κτίρια των Εξαρχείων, όπως στο οίκημα του 35ου Δημοτικού Σχολείου της οδού Κωλέττη και αργότερα στη συμβολή των οδών Ακαδημίας & Χαριλάου Τρικούπη.
Σελίδες ολόκληρες μπορεί να γράψει κάποιος για τα Εξάρχεια, για τα σημαντικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν και σημάδεψαν την περιοχή από τις πρώτες κιόλας μέρες που κατοικήθηκε από νησιώτες οικοδόμους, για τα ιστορικά σχολεία, για τα κτίρια, για τις προσωπικότητες που έζησαν εκεί, για αυτούς που μετακόμισαν άρον-άρον γιατί ένιωσαν ανασφάλεια και δεν άντεξαν το νέο πρόσωπο της γειτονιάς, αλλά και για αυτούς που δεν την αλλάζουν με τίποτα….
Όμως, κατά γενική ομολογία, ασχέτως αν αρέσει σε κάποιον ή όχι, ασχέτως αν ζει κάποιος ή δεν ζει εκεί, η συνοικία είχε εξ αρχής αλλά και εξακολουθεί να έχει κάτι που την διαφοροποιεί εντελώς από τις υπόλοιπες της πρωτεύουσας. Αυτό το “κάτι” μπορεί να μην έχει για όλους θετικό πρόσημο, αλλά εμπεριέχει αυθεντικότητα, διατηρεί ζωντανή την ιστορική μνήμη, συντηρεί τον μύθο και προσδίδει μία ιδιαίτερη γοητεία.
————————————
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Διαδρομή στην Ιστορία της Αθήνας, Εκδ. Δήμος Αθηναίων, Αθήνα, 2004.
Γιοχάλας Θ., Καφετζάκη Τόνια, ΑΘΗΝΑ, Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία. Εκδόσεις: Εστία, Αθήνα, 2013.
Καιροφύλλας Γιάννης, Η ΩΡΑΙΑ ΝΕΑΠΟΛΙΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΡΕΞΗΓΗΜΕΝΑ ΕΞΑΡΧΕΙΑ, Εκδόσεις: Φιλιππότη, Αθήνα, 2002.
Λουντέμης Μενέλαος, Τα πλοία δεν άραξαν, Εκδόσεις: ΔΩΡΙΚΟΣ, Αθήνα, 1976.
Φούντας Γιάννης, ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ (1840-1975), Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, Αθήνα, 2020.
——————————————-
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Wikipedia – Εξάρχεια
discogs.com – Σταύρος Ξαρχάκος
paletaart.wordpress.com – Έργο Σπύρου Βασιλείου
kathimerini.gr – Ιστορία μιας θρυλικής πολυκατοικίας
Η Αθήνα μέσα στον χρόνο – Το ξενοδοχείο “White House”, Μέγαρο Λογοθετόπουλου
«Πηγή: https://www.athensvoice.gr/life/urban-culture/city-vibes/731923-exarheia-i-istoriki-aythentiki-mpoem-geitonia-tis-athinas?fbclid=IwAR0xlvml2VgBQsRSWDjJkYpWqLMX0E0akovSRDiPydVQS0ay3372Nr-rIoo»
