Οι Δωδεκανήσιοι είχαν πάντοτε στενές σχέσεις με την χώρα του Νείλου, όπως λέγει και το λαϊκό δίστιχο:
Στην Αλεξάντρα ζάχαρι
και στο Μισίρι (Κάιρο) μέλι.
Δωδεκανησιακά ιστιοφόρα συνέδεαν την Αλεξάνδρεια με τα άλλα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου και του Ευξείνου Πόντου και από το 1790 δραστηριοποιείτο στην Αλεξάνδρεια ο Ροδίτικος Εμπορικός οίκος του Αθανάσιου Καζούλη. Η ομαδική μετανάστευση των Δωδεκανησίων στην Αίγυπτο άρχισε μετά το τέλος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.
Ροδίτες και άλλοι Δωδεκανήσιοι επιδόθηκαν στο εμπόριο, ιδιαίτερα του βάμβακα, και προόδευσαν. Από την Αλεξάνδρεια οι Καζούληδες επεξέτειναν τις δραστηριότητες τους μέχρι το Καφρ-ελ-Ζαγιατ (μεταξύ Αλεξάνδρειας και Καΐρου).
Δωρεά των Καζούληδων της Αιγύπτου είναι και το περικαλλές νεοκλασικό «Καζουλειο Γυμνάσιο» της Ρόδου. Με την έναρξη των εργασιών για την διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ, μεγάλες διαστάσεις πήρε η μετανάστευση των Κασίων στην Αίγυπτο. Η Κασιακή παροικία του Πορτ-Σαΐντ αριθμούσε πάνω από 2.000 άτομα, με αποτέλεσμα να αδειάσει η Κάσος όπως απαθανάτισε η λαϊκή μούσα του νησιού:
Να ’το να ζει ο Ντε Λεσσέπς ήτο να το δικάσω
που σπίτωσε την έρημο και ρήμαξε τη Κάσο.
Την ίδια εποχή βρίσκομε και άλλους Δωδεκανησίους στην Αίγυπτο, όπως φαίνεται από τους Δωδεκανησιακούς συλλόγους που ίδρυσαν. Τον πρώτον σύλλογο ίδρυσαν οι Ροδίτες και ακολούθησαν οι Λέριοι (1873), οι Συμιακοί, οι Καστελοριζιοί, οι Κασιώτες, οι Νισύριοι, οι Τηλιακοί (1907) και οι Χαλκίτες.
Επίσης η Κάρπαθος, από τα μέσα του 19ου αιώνα βρισκόταν σ’ εμπορική επαφή με την Αίγυπτο, όπου εξήγε λεμόνια και σταφύλια. Οι περισσότεροι Δωδεκανήσιοι κατοικούσαν στην Αλεξάνδρεια, στο Πορτ Σάιντ και στην Ισμαηλία, που ήταν δίπλα στη διώρυγα του Σουέζ. Από την αρχή της Ιταλοκρατίας στα Δωδεκάνησα, ήλθαν κοντά σαυτούς και εγκαταστάθηκαν και άλλοι Δωδεκανήσιοι.
Αυτή την εποχή κάθε Δωδεκανησιακή λαϊκή εκδήλωση στην Ελλάδα για την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου προκαλούσε παρεξηγήσεις από την Ιταλία που κατηγορούσε την Ελλάδα ότι υποκινούσε τους Δωδεκανήσιους, κι έτσι δυσκολευόταν το έργο των Δωδεκανήσιων της Ελλάδας για την απελευθέρωση της.
Η Αθήνα δεν ήταν πια πρόσφορο έδαφος και το βάρος του αγώνα έπεσε στους ώμους των Δωδεκανήσιων της Αιγύπτου, που είχαν οικονομική ανεξαρτησία και μικρότερη διπλωματική δέσμευση. Μπορούσαν να εργάζονται με μεγάλη ελευθερία κινήσεων και αποδοτικότητα.
Στις 26 Νοεμβρίου 1918 οι Δωδεκανήσιοι της Αιγύπτου ίδρυσαν στην Αλεξάνδρεια τον «Κεντρικό Σύλλογο Δωδεκανησίων», ο οποίος στις 12 Σεπτεμβρίου 1925 άρχισε την έκδοση της εβδομαδιαίας εφημερίδα «Δωδεκάνησος», που αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο μεταξύ των Δωδεκανησιακών οργανώσεων της Αιγύπτου, Ελλάδας, Αμερικής, Αυστραλίας και των άλλων χωρών.
Άλλες δωδεκανησιακές εφημερίδες και έντυπα που κυκλοφόρησαν στην Αίγυπτο ήταν η «Ανατολή», η «Δωδεκάνησος της Αλεξάνδρειας» και το «Δωδεκανησιακό Ημερολόγιο». Στην συνέχεια οι «Δωδεκανησιακές Νεολαίες» Αιγύπτου, Αθηνών και Αμερικής ανέλαβαν τον αγώνα για την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου.
Στο διάστημα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου πολλοί Δωδεκανήσιοι δραπέτευσαν από τα Ιταλοκρατούμενα και Γερμανοκρατούμενα Δωδεκάνησα και πήγαν στη Μέση Ανατολή. Απ’ αυτούς που έφτασαν στην Αίγυπτο πολλοί κατετάγησαν στο Ελληνικό ναυτικό και έλαβαν μέρος σε πολλές επιχειρήσεις στη Μεσόγειο, όπως στις αποβάσεις της Σικελίας, Νότιας Ιταλίας και Νότιας Γαλλίας, στον εφοδιασμό της Μάλτας και στις μάχες της Λέρου και Τήλου.
Άλλοι κατετάγησαν στο Ιερό Λόχο και πολέμησαν στην Βόρειο Αφρική, στα Δωδεκάνησα και άλλα νησιά του Αιγαίου, και άλλοι κατετάγησαν στην Ελληνική Ταξιαρχία που πολέμησε στην Βόρειο Αφρική και στην Ιταλία, όπου έφτασα μέχρι το Rimini που απελευθέρωσε από τους Γερμανούς.
Σουδάν
Στο τέλος του 19ου αιώνα, μέσω Αιγύπτου, πήγαν οι πρώτοι Δωδεκανήσιοι – κυρίως Καρπάθιοι – στο τότε Άγγλο-αιγυπτιακό Σουδάν, όπου ασχολήθηκαν με τις οικοδομές και άλλα τεχνικά έργα ως απλοί τεχνίτες αλλά και εργολάβοι. Σύντομα, ακολούθησαν και άλλοι Δωδεκανήσιοι, οι οποίοι, εκτός από τις οικοδομές και τα τεχνικά έργα, ασχολήθηκαν με τις επιχειρήσεις.
Οι περισσότεροι έμεναν στο Πόρτ-Σουδάν, στο Χαρτούμ και σε άλλες πόλεις, και μόνο οι Καρπάθιοι υπολογίζονταν γύρω στους 1500 με 2000. Το 1907 οι Καρπάθιοι του Σουδάν, ίδρυσαν τον σύλλογο «Ομόνοια».
Από το Σουδάν αρκετοί Καρπάθιοι και άλλοι Δωδεκανήσιοι μετακόμισαν στην γειτονική Αιθιοπία και ασχολήθηκαν με τις οικοδομές και σε τεχνικά έργα. Καρπάθιοι εργολάβοι χρησιμοποιώντας Καρπάθιους μαστόρους και εργάτες έκτισαν την αγγλικανική εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στην Antis Abeba.
Το 1913 οι Καρπάθιοι της Αιθιοπία ίδρυσαν τον Φιλεκπαιδευτικό Καρπαθιακό Σύλλογο «Η ΠΡΟΟΔΟΣ». Μετά την απόκτηση της ανεξαρτησίας του, οι Δωδεκανήσιοι του Σουδάν και της Αιθιοπίας επέστρεψαν στην Ελλάδα ή μετανάστευσαν στην Αμερική.
Νότια Ροδεσία
Στις αρχές του 20ου αιώνα οι Ιωάννης Αντωνιάδης και Σταμάτιος Μαύρος από την Κάρπαθο μετανάστευσαν στην Νότια Ροδεσία, όπου τους ακολούθησαν και άλλοι συμπατριώτες τους. Οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στο Salisbury, Gwelo, Selukwe, Banket και Glendale και επιδόθηκαν στις επιχειρήσεις και στο εμπόριο με μεγάλη επιτυχία, και ίδρυσαν τον Καρπαθιακό σύλλογο «Επισκοπή».
Στο διάστημα του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου αρκετοί Καρπάθιοι υπηρέτησαν στον Αγγλικό στρατό. Μεταξύ αυτών ο Βάσσος Παπαδόπουλος που πείρε μέρος στις μάχες στην Βόρειο Αφρική, Σικελία και Ιταλία, με την 8η Στρατιά του στρατηγού Montgomery, και έφτασε στον βαθμό του λοχαγού.
Μετά την απόκτηση της ανεξαρτησίας της χώρας όλοι σχεδόν οι Καρπάθιοι επέστρεψαν στην Ελλάδα ή μετανάστευσαν στην Αμερική και ελάχιστοι μετακόμισαν στη Νότιο Αφρική.
Μαρόκο
Στο διάστημα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, αρκετοί Δωδεκανήσιοι δούλευαν στην Γαλλική πολεμική βιομηχανία. Απ’ εκεί, μετά τον πόλεμο, ορισμένοι απ’ αυτούς μετανάστευσαν σε Γαλλικές αποικίες στην Αφρική και στην Μαδαγασκάρη, αρκετοί Καρπάθιοι πήγαν στο Μαρόκο όπου τους ακολούθησαν κι άλλοι συμπατριώτες τους. Όταν άρχισε ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος αρκετοί Δωδεκανήσιοι που έμεναν στο Μαρόκο, κατετάγησαν εθελοντές στη Λεγεώνα των Ξένων, που εκτός του Μαρόκου ανέλαβαν υπηρεσία και στην Αλγερία στις πόλεις Bel Abbes, Lanjeux Abojelerine και Saida.
Ένας από τους Καρπάθιους λεγεωνάριους, ο Θωμάς Οικονομίδης, έλαβε μέρος στην απόβαση στο Narvik της Νορβηγία στις 5 Μαΐου 1940, και μετά την αποτυχία της επιχείρησης γύρισε στην Αγγλία.
Μετά την υποταγή της Γαλλίας στη Γερμανία, οι Γαλλικές αποικίες της Βορείου Αφρικής και οι λεγεωνάριοι που βρισκόταν εκεί περιήλθαν στη δικαιοδοσία της κυβέρνησης του Vichy. Όταν το Μαρόκο απόκτησε την ανεξαρτησία του, οι περισσότεροι Δωδεκανήσιοι επέστρεψαν στα νησιά τους, ορισμένοι μετακόμισαν στην Γαλλία και άλλοι μετανάστευσαν στην Αμερική.
Την εποχή του Μεσοπολέμου αρκετοί Δωδεκανήσιοι μετανάστευσαν σε άλλες αποικιοκρατούμενες χώρες της Αφρικής, οι οποίοι εκτός των επιχειρήσεων επιδόθηκαν και στην καλλιέργεια μεγάλων γεωργικών εκτάσεων.
Οι Συμιακοί που πήγαν στο Βελγικό Κόγκο ασχολήθηκαν με την αλιεία στο ποταμό Κόγκο, και αυτοί που έμεναν στην Kesega έκτισαν το παρεκκλήσι του Πανορμίτη.
Οι Κασιώτες ξεκίνησαν από την Αίγυπτο και εγκαταστάθηκαν στις Πορτογαλικές αποικίες στην ανατολική Αφρική, κυρίως στην πόλη Beira της Mozambique. Όταν αυτές οι χώρες απέκτησαν την ανεξαρτησία τους, οι περισσότεροι Δωδεκανήσιοι επέστρεψαν στην Ελλάδα, ενώ άλλοι μετανάστευσαν στην Αμερική και ελάχιστοι στην Νότια Αφρική.
Δωδεκανήσιοι Εβραίοι στην Αφρική
Εκτός της Ελληνικής, και Εβραϊκής καταγωγής Δωδεκανήσιοι μετανάστευσαν στην Αφρική. Η μετανάστευση τους άρχισε σταδιακά από το τέλος του 19ου αιώνα και συνεχίστηκε στις τέσσερις πρώτες δεκαετίες του 20ου και εντάθηκε μετά την επικράτηση του φασισμού στην Ιταλία και την συνεργασία του Μουσολίνι με τον Χίτλερ. Κύριοι προορισμοί των Εβραίων ήταν η Βελγική αποικία του Κογκό και οι Βρετανικές αποικίες της Νότιας Ροδεσίας και Νότιας Αφρικής. Απ’ εκεί εξαπλώθηκαν και σ’ άλλες αποικίες και χώρες της Αφρικής.
Το ταξίδι άρχιζε από την Ρόδο με πλοίο για την Αλεξάνδρεια και μέσω της διώρυγας του Σουέζ έμπαιναν στην Ερυθρά Θάλασσα, έφθαναν στην Beira της Mozambique, και συνέχιζαν δυτικά στο εσωτερικό της Αφρικής. Μια δεύτερη διαδρομή άρχιζε από την Ρόδο μέχρι την Γένοβα, περνούσαν μέσα από την Δυτική Μεσόγειο και απ’ εκεί ακολουθούσαν την δυτική αφρικανική ακτή μέχρι το Βελγικό Κογκό, αρκετοί συνέχιζαν για το Cape Town στην Νότια Αφρική. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ορισμένοι από τους Δωδεκανήσιους Εβραίους που επέζησαν του Ολοκαυτώματος μετανάστευσαν στο Βελγικό Κογκό.
Μετά τις πολιτικές ανακατατάξεις στο Βελγικό Κογκό, και αργότερα στην Ροδεσία αρκετοί Δωδεκανήσιοι Εβραίοι μετακόμισαν στην Νότιο Αφρική και ορισμένοι στο Βέλγιο, και αργότερα στο Ισραήλ και σε άλλα μέρη του κόσμου.
Dodecanesians in Africa
By Manolis Cassotis
The Dodecanesians always had close relations with the country of the Nile, as the popular couplet says:
In Alexandria sugar
and in Misiri (Cairo) honey.
Dodecanesian sailing ships connected Alexandria with the other ports of the Eastern Mediterranean and the Black Sea, and from 1790 the Rhodian Merchant House of Athanasios Kazoulis was active in Alexandria. The mass migration of the Dodecanesians to Egypt began after the end of the Greek Revolution of 1821. Rhodians and other Dodecanesians engaged in trade, especially cotton, and prospered. From Alexandria Kazoulis extended their activities to Kafr-el-Zayat (between Alexandria and Cairo). The beautiful neoclassical “Kazoulio Gymnasium” of Rhodes is also a gift of the Kazoulians of Egypt. With the start of work on the opening of the Suez Canal, the migration of the Kasians to Egypt took on large proportions. The Kasian community of Port-Said numbered over 2,000 people, but this migration emptied Kasos as immortalized by the folk muse of the island (in free translation):
If De Lesseps was alive, I was going to judge him,
who inhabited the desert and deserted Casos.
At the same time, we find other Dodecanesians in Egypt, as can be seen from the Dodecanesian associations they founded. The first association was founded by the Rhodians, followed by the Lerians (1873), the Symians, the Kastelorizians, the Kasians, the Nisyrians, the Telians (1907) and the Chalkians. Also, Karpathos, from the middle of the 19th century, was in commercial contact with Egypt, where it exported lemons and grapes. Most of the Dodecanesians lived in Alexandria, Port Said, and Ismailia, which was adjacent to the Suez Canal. From the beginning of the Italian rule in the Dodecanese, other Dodecanesians settled there.
At this time, every Dodecanesian popular demonstration in Greece for the liberation of the Dodecanese caused problems from Italy, which accused Greece of inciting the Dodecanesians, thus making the work of the Dodecanesians in Greece for the liberation of their islands difficult. Athens was no longer fertile ground and the weight of the struggle fell on the shoulders of the Dodecanesians in Egypt, who had economic independence and less diplomatic commitment. They could work with great freedom of movement and efficiency.
On November 26, 1918, the Dodecanesians in Egypt founded in Alexandria the “Central Association of Dodecanese”, which on September 12, 1925 began publishing the weekly newspaper “Dodecanese”, which was the connecting link between the Dodecanesian organizations in Egypt, Greece, America, Australia and other countries. Other Dodecanesian newspapers and publications circulated in Egypt were “Anatoli”, “Dodecanese of Alexandria” and “Dodecanese Calendar”. Then, the “Dodecanese Youth” of Egypt, Athens and America took up the struggle for the liberation of the Dodecanese.
During WWII, many Dodecanesians escaped from the Italian-occupied and German-occupied Dodecanese and arrived in the Middle East. Of those who arrived in Egypt, many joined the Greek navy and took part in many operations throughout the Mediterranean, such as the landings in Sicily, Southern Italy and Southern France, the supply of Malta and the battles of Leros and Tilos. Others joined “Ieros Lohos” (the Holy Company) and fought in North Africa, the Dodecanese and other Aegean islands, and others joined the Greek Brigade and fought in North Africa and Italy, where they reached Rimini liberating from the Germans.
Sudan
At the end of the 19th century, through Egypt, the first Dodecanesians – mainly Karpathians – went to the then Anglo-Egyptian Sudan, where they engaged in construction and other technical works as contractors and simple craftsmen. Soon, other Dodecanesians followed, who, in addition to construction and technical works, were involved in business. Most lived in Port-Sudan, Khartoum and other cities, and the Karpathians alone numbered around 1500 to 2000. In 1907 the Karpathians of Sudan founded the “Omonia” association. From Sudan, several Karpathians and other Dodecanesians moved to neighboring Ethiopia and engaged in construction and technical projects. Karpathian contractors using Karpathian craftsmen and laborers built the Anglican Church of St. George in Antis Abeba. In 1913, the Κarpathians in Ethiopia founded the Educational Karpathian Association “PROGRESS”. After gaining independence, the Dodecanese of Sudan returned to Greece or immigrated to America.
Southern Rhodesia
At the beginning of the 20th century, John Antoniadis and Stamatis Mavros from Karpathos immigrated to Southern Rhodesia, where other Karpathians followed them. Most settled in Salisbury, Gwelo, Selukwe, Banket and Glendale and engaged in business and trade with great success, and founded the Karpathian association “Episkopi”.. During WWII, several Karpathians served in the British army. Among them Vassos Papadopoulos who took part in the battles in North Africa, Sicily and Italy with General Montgomery’s 8th Army and reached the rank of captain. After the country’s independence, almost all Dodecanesians returned to Greece or immigrated to America, and a few moved to South Africa.
Morocco
During WWI, several Dodecanesians worked in the French war industry. From there, after the war, some of them migrated to French colonies in Africa and Madagascar, several Karpathians migrated to Morocco where other compatriots followed them. When WWII began, several Dodecanesians who lived in Morocco volunteered for the Foreign Legion, who beside Morocco served in Algeria in Bel Abbes, Lanjeux Abojelerine and Saida. One of the Karpathian legionnaires, Thomas Economides, took part in the landing at Narvik, Norway on May 5, 1940, and after the failure of the operation he returned to England. After the subjugation of France to Germany, the French colonies of North Africa and the legionnaires stationed there came under the jurisdiction of the Vichy government. When Morocco gained its independence, most Dodecanesians returned to their islands, some moved to France and others immigrated to America.
During the interwar period (between WWI and WWII), several Dodecanesians migrated to other European colonies in Africa, who in addition to business engaged in the cultivation of large agricultural lands. The Symians who went to the Belgian Congo engaged in fishing in the Congo River, and those who stayed in Kesega built the chapel of Panormite. The Kasians starting from Egypt settled in the Portuguese colonies in East Africa, mainly in the city of Beira in Mozambique. When these countries gained their independence, most of the Dodecanesians returned to Greece, while others immigrated to America and a few to South Africa.
Dodecanesians Jews in Africa
In addition to Greek, and Jewish origin Dodecanesians migrated to Africa. Their migration started gradually from the end of the 19th century and continued in the first four decades of the 20th century and intensified after the rise of fascism in Italy and Mussolini’s collaboration with Hitler. The main destinations of the Jews were the Belgian Congo and the British colonies of Southern Rhodesia and South Africa. From there they spread to other colonies and countries in Africa.
The journey started from Rhodes by ship to Alexandria and through the Suez Canal they entered the Red Sea, reached Beira in Mozambique, and from there they went west into the interior of Africa. Another journey started from Rhodes to Genoa and from there to Gibraltar and along the West African coast reached the Belgian Congo, many continued to Cape Town in South Afrika. After WWII, some of the Dodecanesian Jews who survived the Holocaust migrated to Belgian Congo.
After the political upheavals in the Belgian Congo, and later in Rhodesia, many Dodecanesian Jews moved to South Africa and Belgium, and later to Israel and other countries.
